نگاهی به مسجد جامع اصفهان

نگين معماري ايراني اسلامي






مدتي پس از ورود اسلام به ايران، مردم به ساختن محل هايي براي عبادت يا به بيان ديگر به ساختن مسجد روي آوردند، ولي نه مسجد با فرم و شكل امروزي آن؛ بيشتر اين مساجد نيز روي آتشكده ها و يا با تغييراتي روي آنها ساخته مي شد. مسجد جامع اصفهان به همراه مسجد جامع فهرج يزد، تاريخانه دامغان و جامع زواره جزو اولين مساجد ساخته شده در ايران است؛ اما نه يك مسجد ساده!
مسجد جامع اصفهان گنجينه هنر ايران و در شمار شاهكارهاي معماري است و جزو افتخارات اين سرزمين محسوب مي شود.
اين مسجد، مجموعه كاملي از بيان تاريخ، فرهنگ و هنر اين سرزمين است كه با معماري، كاربرد مصالح و تكنيك هاي مختلف ساخت به عرصه ظهور رسيده است.
نكته جالب در ساخت مسجد جامع اصفهان سير تاريخي ساخت آن است كه ساخت اين مسجد را به يك دوره و سبك معماري محدود نكرده و اجازه مشاركت سبك هاي معماري ايراني و حتي اكثر اقوام حكمران اين سرزمين را در ساخت اين مسجد داده است كه البته اين مورد را به عنوان يكي از محاسن اين بنا مي توان منظور كرد.
وقتي از ميان بازار، گذرگاه هايي نه چندان بزرگ ما را به مسجد مي رساند، نمي دانيم كه چه گنجينه ارزشمندي در پايان اين گذرگاه در انتظارمان است و وقتي وارد حياط مسجد مي شويم، در مي يابيم كه در كجا هستيم؛ بله! در مكاني با وسعتي نه چندان گسترده ولي با ارزش غير قابل تصور.
ما در مسجد جامع اصفهان هستيم؛ مجموعه اي از تاريخ، فرهنگ، هنر، معماري و عشق ايراني. به هر كجا مي نگريم هنر است و عشق كه با تاريخ در آميخته. بايد جلوتر برويم و بيشتر دريابيم. كدام انسان هنردوست و عاشق را مي توان يافت كه با ديدن اين مسجد مجذوب آن نشود و با قرار گرفتن در زير اين گنبدها، ايوان ها و در كنار ستون ها با نگاه به آجرها و كاشي كاري ها چه كسي مي تواند زبان به تحسين نگشايد و كدام ايراني است كه غرور، تمام وجودش را فرا نگيرد. آري در وسيع ترين مسجد ايران هستيم؛ مسجدي كه نشان از سيزده قرن تحول در فرهنگ و هنر اين سرزمين دارد.
قديمي ترين آثار به دست آمده در اين مسجد نشان از ساخت اين بنا روي يك آتشكده ساساني دارد.
بناي اوليه مسجد در قرن دوم هجري ساخته شده كه به صورت شبستان بوده وحدود 20 درجه از جهت اصلي قبله انحراف داشته است. در قرن سوم، مسجد اوليه به كلي ويران شده و مسجدي جديد به جاي آن احداث مي شود، ولي تغييرات اساسي در قرن پنجم و ششم در مسجد رخ مي دهد. افزودن دو گنبد در شمال و جنوب مسجد؛ ابتدا گنبد نظام الملك يا گنبد شمالي كه در سال 473 هجري قمري به دستور خواجه نظام الملك ساخته مي شود و دوم گنبد تاج الملك كه در سال 481 هجري قمري ساخته شده كه به گنبد خاكي معروف است و از شاهكارهاي گنبدسازي محسوب مي شود. پس از ساخت اين گنبدها، مسجد شبستاني به مسجدي با چهار ايوان تبديل مي شود؛ چهار ايوان در چهار جهت اصلي؛ ايوان جنوبي يا صفه صاحب، ايوان شمالي يا صفه درويش، ايوان غربي يا صفه استاد و ايوان شرقي يا صفه شاگرد كه هر يك خود بتنهايي شاهكاري در معماري ايران پس از اسلام هستند؛ بويژه ايوان استاد كه ديدن آن موجب حيرت است.
پس از عبور از صفه درويش و با ورود به شبستان اصلي مسجد، ستون هاي آجري اولين چيزهايي هستند كه خودنمايي مي كنند و تابش رشته هايي از اشعه آفتاب به داخل فضا را به سوي معنويت سوق مي دهند.
آجركاري هاي به كار رفته در ستون و سقف، بسيار زيباست و يادگاري از عصر سلجوقيان و سبك معماري رازي ست. براي تماشاي زيبايي ها بايد بيشتر جلو برويم؛ گنبدي با ارزش هاي هنري بالا، كه حدود 5/19 متر ارتفاع دارد و قطر آن 5/10 متر است. تزئينات آجركاري زير گنبد كه با گچ كاري تركيب شده، اين گنبد را بسيار با شكوه جلوه مي دهد.
از شمال مسجد به جنوب آن مي رويم؛ به ايوان جنوبي يا صفه صاحب كه دليل نامگذاري آن را برگزاري مجالس وعظ صاحب بن عباد در اين محل ذكر كرده اند. از ايوان، وارد گنبدخانه جنوبي مي شويم؛ گنبد خواجه نظام الملك كه در زمان ملكشاه سلجوقي و به دستور وزيرش
خواجه نظام الملك ساخته شده است.
از بين ايوان هاي شرقي و غربي، ايوان شرقي به نام صفه شاگرد مشهور است كه قاب پيراموني اين ايوان با كاشيكاري هاي اصيل دوره سلجوقي تزئين شده است. ايوان غربي هم به صفه استاد مشهور بوده و از تزئينات آجري اين دوره برخوردار است.
شبستان هاي مختلفي در مسجد جامع عتيق اصفهان ساخته شده، اما چند شبستان اين مسجد داراي اهميت بيشتري است؛ مثل شبستان چهل ستون شاه عباس كه در دوره شاه عباس اول صفوي به ضلع جنوب شرقي مسجد افزوده شده و ستون هاي فراوان از ويژگي هاي اين شبستان است.
يكي ديگر از فضاهاي داراي اهميت در اين مسجد، شبستان طاقداري است كه در ضلع غربي مسجد قرار دارد و به نام شبستان بيت الشتاء عماد معروف بوده و براي اداي فريضه نماز در زمستان بنا شده است؛ فضايي با ابعاد 25*۵۰ متر با طاق هاي خيمه اي و ستون هاي كم ارتفاع با نورگيري هايي در سقف از مرمر سفيد كه نور را به طرز زيبايي به شبستان باز مي تابد.
اين شبستان يادگار دوران تيموري است. شبستان ديگر اين مسجد شبستاني است كه به وسيله اولجايتو، فرمانرواي ايلخاني ساخته شده و در قسمت شمال غربي مسجد قرار دارد؛ اين شبستان در قرن هشتم هجري به بناي مسجد ملحق شده است.
بر خلاف مساجد ديگر كه داراي يك محراب هستند، مسجد جامع اصفهان داراي 9 محراب است كه در مكان هاي مختلف قرار دارند و مهمترين اين محراب ها، محراب اولجايتو است كه به عنوان يك شاهكار هنري در شبستان اولجايتو قرار داشته و كار استادي به نام استاد حيدر معمار است؛ اين محراب نمونه نفيسي از تزئين گچبري است.
لازم به ذكر است كه اين مسجد داراي دومناره زيبا است كه در طرفين ايوان جنوبي قرار دارند و روي آنها مقرنس كاري، همراه با كتيبه هايي از آجر و كاشي خودنمايي مي كند.
همچنين در داخل مسجد، تزئينات فراوان و اسباب و اثاثيه اي مانند منبر ها و كتاب ها و موارد ديگر وجود دارد كه متعلق به مسجد هستند. اين مسجد در دوران جنگ تحميلي عراق مورد اصابت بمب قرار گرفته و آسيب ديد كه البته اين آسيب مختصر بازسازي و مرمت شد. اين مسجد با فضاهاي متعدد مثل گنبدها و ايوان ها و مناره ها و شبستان ها و 477 طاق و قوس، تاريخ خلاصه شده اي از هنر اين سرزمين است.
اكنون بايد سعي كنيم مسجد جامع عتيق اصفهان يا هر بناي تاريخي ديگر را ببينيم، بهتر بشناسيم و به ديگران و نسل هاي آينده معرفي نموده و با حفظ اين بناها از تاريخ و فرهنگ كشورمان حفاظت كنيم تا به ارزش واقعي اين بنا ها به عنوان شناسنامه هاي فرهنگي بيشتر پي ببريم.
منابع:
سبك شناسي معماري ايراني كريم پيرنيا
معماري ايراني دوره اسلامي محمديوسف كيايي
بررسي اقليم و ابنيه سنتي ايران وحيد قباديان

تجسم 13 قرن معنويت
كدام انسان هنردوست و عاشق را مي توان يافت كه با ديدن اين مسجد مجذوب آن نشود و با قرار گرفتن در زير اين گنبدها، ايوان ها و در كنار ستون ها با نگاه به آجرها و كاشي كاري ها چه كسي مي تواند زبان به تحسين نگشايد و كدام ايراني است كه غرور، تمام وجودش را فرا نگيرد؟
آري، در وسيع ترين مسجد ايران هستيم؛ مسجدي كه نشان از سيزده قرن تحول در فرهنگ و هنر اين سرزمين دارد.















نویسنده:هیما گرمیانی