ارگ کریم خانی

ارگ کریم خان
مقدمه:
کریم خان در سال 1163 ه.ق حکومت غرب ایران را قبضه کرد و از ان سال شروع به گسترش سیطره خویش بر مناطق مختلف کشور می کند و در نهایت با سرکوب مخالفان و داعیان حکومت در سال 1179 ه.ق رسما حکومت خویش را به سراسر کشور آغاز و شیراز را مقر حکومت خویش قرار می دهد. کریم خان زند به جهت ایجاد بنا های عام المنفعه به وکیل الرعیا شهرت می یابد، تمام بنا های عصر کریم خانی در طی 14 سال حکومت کریم خان در شیراز ساخته شد.
کریم خان به هنگام پایه گذاری مرکز حکومت خویش در شیراز تحت تاثیر معماری صفوی قرار گرفته است . به این صورت که بعد از بازدید از میدان نقش جهان اصفهان تصمیم به ایجاد میدان وسیعی در شمال شیراز قدیم می گیرد . این به نام میدان توپخانه شهرت داشت. در شمال میدان دیوانخانه کریم خان، در شرق میدان بازار وکیل و چندین کاروانسرا ، در جنوب میدان حمام و مسجد وکیل و در جنوب غربی باغ و در غرب ارگ یا اندرونی را بنیان می گذارد. بعد از فتح شیراز به وسیله آقا محمد خان بنا به خصومتی که با کریم خان داشت تصمیم به تخریب بنا های کریم خانی گرفت، به دنبال این تصمیم تعدادی از بنا های عصر زندیه تخریب شد از جمله حصار شهر که به وسیله کریم خان ایجاد شده بود.
خوشبختانه بنای ارگ از تخریب محفوظ ماند و از آن موقع این بنا به عنوان دا الحکومه امرائی که از طرف حکومت مرکزی به امیری و استانداری فارس برگزیده می شدند استفاده می شد.
در سال 1310 به دنبال ساخت مرکز شهربانی این بنا کاربرد زندان شهربانی می یابد از این سال تا سال 1350 که ارگ کریم خانی تحویل دفتر فنی آثار باستانی شد تخریباتی به بنا وارد گشت ،
در سال 1350 کار مرمت بر روی این بنا آغاز شد ، و در حال حاضر جبهه شمالی و غربی و نیمی از جنوب مرمت گردیده است.

مختصات ساختمانی
مختصات ساختمانی ارگ کریم خانی:
ارگ کریم خانی اندرونی و کاخ سلطنتی کریم خان و خانواده اش بوده است ، که در زمینی به مساحت نزدیک به 11800 متر مربع با حدود 4000 متر مربع زیر بنا در غرب میدان توپخانه قدیم واقع شده است.
پلان زمینی بنا به شکل مستطیل می باشد. در چهار گوشه ارگ چهار برج مدور سه طبقه قرار گرفته است که ارتفاع انها در حدود 14 متر می باشد و ارتفاع دیوارهای ارگ نیز به 12 متر می رسد به هنگام تماشای ارگ ، ظاهری خشونت آمیز به دور از هرگونه تزیین به پیش جشم تماشاگر جلوه می نماید.
معماری ارگ کریم خانی به شیوه اصفهانی و از نوع معماری درونگراست که وجود تزیینات ظریف و زیبایی داخل ساختمان در مقابل تزیینات خشن و ساده دیوارهای بیرونی گواه این مطلب است. مصالح عمده در بنای ارگ سنگ و آجر است.


هنر معماری در زمان وکیل الدوله :
هنر معماری دوره کریم خان ، ترکیبی از معماری پیشین ایران است که به دنبال یافتن یک زبان مخصوص به خود برای ارج نهادن به تمدن و هنر گذشتگان و ادامه معماری سنتی در جهت شکوفایی هنر معماری و فنون مهندسی بومی است. هنگامی که وکیل الدوله در سال 1145 خورشیدی ، شیراز را مرکزیت بخشید، طراحی کلی برای احداث مجموعه ای از بناها ی زیبا در نظر داشت. این طرح، آمیزه ای بود از معماری خاص صفویان ی و یادمان های بجا مانده از تخت جمشید . او تحت تاثیر عظمت سردرها و ستون های سنگی یکپارچه تخت جمشید و بناهای مورد نظر او در نهایت استحکام و با بلند نظری سازندگان آن شروع شد و با تلاش بی وقفه ان ها انجام یافت که تاکنون با این که بیش از دو سده از عمر ان ها می گذرد و زمین لرزه های شدید سال های 1202 و 1231 خورشیدی را پشت سر گذارده اند همچنان پا بر جامانده ست . کریم خان به دلیل روحیه دوگانه «رزمی-مردمی» اش بناهای بلند با فضای کشیده و بزرگ می ساختی و این شیوه ساختمانی را بعدها به فرزندان و بازماندگان خود نیز ی منتقل کرد . چنانچه ذکر گردید، عناصر معماری زندیان، بیشتر از معماری پیشینیان بویژه هخامنشیان و ساسانیان برگرفته شده بود که می توان به موارد زیر اشاره کرد : به کارگیری ایوان دو ستونی کنار ورودی ها و تالارها با ستون های سنگی بلندی و نیز نیم ستون (پیلک)، طاقنما ، سقف های شیروانی، استفاده از قطعات سنگ برون ملات.
از اره های سنگی نقش دار و مشکب و پوشش های چوبی و رنگ آمیزی شده از خصوصیات ی بناهای زندیه نیز به شمار می رود . عناصری نیز از معماری صفویان و سلجوقیان در ساختمان و نمای خارجی و داخلی کمک گرفته شده بود که شاه نشین ها با کتیبه های تزیینی ، جلو خان، آبنما سازی، بلوار سازی ، باغ سازی ، نقش آجری، برج سازی ، گچ بری، کاشیکاری و .... را شامل می شود.
کریم خان به آبادی شهر محبوب خود- شیراز علاقه زیاید از خود نشان می داد و از روزی که در شیراز ساکن گردید تا روزهای پایانی زندگی خود را از آباد کردن و ساختن باز نایستاد.
کریم خان پیش از رسیدن به قدرت و پیش از آغاز به کارهای ساختمانی، هر جا ساختمان زیبا می دید ، شکل و نقش آن را به خاطر می سپرد و در هنگام طرح و اجرا، آن ها را به کار می گرفت. آنچه امروزه در شیراز از آن آثار موجود است عبارتند از :

موقعیت جغرافیایی کاخ کریم خانی و ابنیه اطراف آن:
کریم خان در زمان سلطنت خود در شیراز سعی کرد بهترین و زیباترین قسمت شیراز آن دوران یعنی ناحیه شمال غرب را به مرکز حکومت خود اختصاص دهد. به همین منظور و تحت تاثیر معماری صفوی در اصفهان اقدام به ساخت میدان وسیعی در این ناحیه نمود و ضلع غربی این میدان را تماما به بنای کاخ اندرونی خود که به اشتباه ارگ نامیده میشود اختصاص داد. سمت شمال شرق و شمال میدان را ساختمان های دیوان خانه و چاَپارخانه اشغال می کند.
در قسمت جنوبی میدان باغ وسیعی به نام باغ نظر ساخت و در وسط این باغ عمارت کلاه فرنگی را بنا کرد. در این بنا مراسم سیاسی و بار عام انجام می گرفت . در قسمت جنوب شرق مسجد وحمام بزرگ و در شرق میدان بازار قرار می گیرد.
طرح و نقشه اصلی کاخ اندرونی توسط کریم خان ارائه گردید ی که پس از رفع نقص توسط معماران، شروع به ساخت آن کردند . برای بنای این ساختمان هنرمندان وصنعت گران، معماران، مقنیان، سنگ تراشان، نجاران و نقاشان معروف تمام ایران به همراه خانواده هایشان با هزینه ددولت به شیراز اورده شدند و برای آنها مزد خوبی در نظر گرفتهی شد. همچنین جهت رفاه حال آن ها در موقع کار ، دسته ای از مطربان و موسیقیدانان را دعوت کرد که اسباب نشاط و شادی کارگران را فراهم کننید . طرح کلی کاخ، برداشتی ازمیدان نقش جهان اصفهان است که در گوشه میدان توپخانه بنا گردیده است.
ساختمان کاخ هشت سال طول کشید (1145 تا 1153 خورشیدی) و برای تهیه وسائل و مصالح ساختمانی کارگزاران دولت به تدارک مصالح پرداختند و در اندک زمانی از چوب سنگ مرمر (از تبریز) سنگ های آهکی گندمک گچ و آجر که به شیراز می فرستادند بناها استوار گشت.
سنگ های بزرگ و یکپارچه از جمله ستون ها حوض و از اره ها همه از کوه های شمالی و شمال غربی شیراز و از معدن سنگی به نام معدن کریم خان فراهم آورده می شد . برای حمل این مصالح از ارابه گاهی از رودخانه استفاده می شد.

معماری کاخ کریم خانی :
یکی از مهمترین و بزرگترین بنای مجموعه زندیه در شیراز، کاخ کریم خانی است، ارگ یا کاخ اندرونی اولین بنایی است که پس از ساختمان برج و باروی شهر شیراز ، احداث گردید، اندرونی کریم خانی با پلانی مستطیل شکل ی و با مساحتی در حدود 4000 متر مربع در زمینی به مساحت 11800 متر مربع در غرب میدان توپخانه ان زمان بنا شد .
ارتفاع دیوارهای آجری در حدود 12 متر است . نمای بیرونی بنا ظاهری کاملا ساده یو خشن دارد، که در عین حال استحکام و قدرت انتزاعی می سازد.
در این بنا ویژگی خاص معماری ایران یعنی درون گرایی کاملا رعایت شده است. بنا فاقد پنجره رو به بیرون است و تنها از طریق یک ورودی کوچک با خارج ارتباط برقرار می سازد. تزئینات بنا تنها به فضای داخلی اتاق ها محدود می شود و ظاهرا حتی در قسمت محوطه داخلی نیز تزیین چندانی ندارد و تنها می توان به چند نمای کاشی کاری در غرب و شرق بنا ستون های سنگی یکپارچه نقاشی شده ،طاق نمای آجری حوض های زیبای سه گانه و همچنین شاه نشین های سه جبهه شمالی (زمستان نشین) جنوبی(تاسبتان نشین) غربی(چهارفصل) و ضلع شرقی آن (تصویر شماره 3) که غیر مسکونی است اشاره کرد. سایر تزئینات بیرونی محدود به نمای آجری زیبا و ساده و حفظ تقارن و قرینه سازی در تمامی موارد است که برگرفته از هنر ساسانی و صفویه می باشد.



ورودی :
در میانه جبهه شرقی درب ورودی کاخ کریم خانی واقع شده است . این در به یک هشتی با مساحتی حدود 32 متر مربع راه دارد . این فضای هشت گوش ی را گنبدی تخم مرغی شکل می پوشانید و در زیر این پوشش گنبدی طاق های ضریبی و تزیینایت از مقرنس گچی دیده می شود.
سکوهای سنگی در زوایای هشتی جهت نشستن وجود دارد( در واقع هشتی هر مکانی جهت انتظار و کسب اجازه ورود برای فرد مراجعه کننده به داخل ساختمان است). همچنین این فضا از نظر فکری یک فرد را آماده می سازد تا فضای بیرون را فراموش کند و به محیط با شکوه کاخ قدم بگذارد.
در بالای ورودی اصلی ، کاشیکاری از نوع هفت رنگ مشتمل بر صحنه نبرد رستم و دیو سفید مربوط به دوره قاجاریه قرار دارد.

دیوارها:
ساختمان کاخ دارای دیوارهایی بسیار ضخیم و نفوذ ناپذیر به ارتفاع 12 متر است . این دیوارها دارای ضخامتی حدود 2 متر می باشند. بیشترین ضخامت در دیوارهای بیرونی کاخ وجود دارد که دارای شذالوده ای پنج متری از سنگ و ساروج است. در این دیوارها در قسمت بالا ، ناودان هایی سنگی جهت هدایت آب باران و نیز مزغل هایی جهت تیر اندازی تعبیه شده است که جنبه تزیینی نیز دارد و نقطه اوج دیوارها را از حالت یکنواختی و سادگی خارج می کند.
قسمت داخلی دیوارها توسط خشت و ملات گچ نیمکوب ساخته شده و نمای بیرونی آن با آجرهایی به ابعاد 5×25×25 سانتی متر تزئین شده و مابین آن ها توسط ملات گچ، بندکشی شده است

برج ها:
شالوده برج های مدور در چهار گوشه کاخ، با عمق تقریبی شش متر و پهنای سه متر از لاشه سنگ و شفته آهک ساخته شده و ارتفاع کلی آن ها 14 متر است. طرح برج های دایره ای شکل در چهار گوشه کاخ کریم خانی بطور فراوان در پلان کاروانسراهای ساخته شده دوره صفویه مشهود است.
به نظر می رسد در هنگام ساخت بنا بعلت نشست خاک و نامناسب تشخیص دادن خاک شمال غربی، جهت ایجاد برج که می بایست وزن بسیار زیادی در حد یک تن در متر مکعب را متحمل می شود، محل ساخت آن چند متر بسمتی غرب کشیده شده و به همین جهت این برج در راستای برج های دیگر نیست و از طرفی پلان حصار بیرونی کاخ، به شکل ذوزنقه ناقص در آمده است.
تنها تزئین بیرونی چند نقش بسیار زیبا است که «با تنوع آجر در طرح های نیمه خوشه انگوری و رفت وبرگشت» مثلث، لوزی، زیگزاگ و ترنج قال مشاهده است؛ در قسمت لبه های دیوار برج ها و دیوارهیا سمت بیرون جان پناههای بسیار مناسب جهت دیده بانی و تیراندازی در هنگام جنگ ساخته شده است.
ساختمان درونی این برج ها بسیار مستحکم و بگونه ای است که احتمال نفوذ را از این قسمت هاناممکن می سازد. این برج ها دارای سه طبقه مجزا هستند و توسط راه پله هایی قابل رفت و آمد می باشد.
در این طبقات دو اتاق وجود دارد که یک اتاق جهت استراحت نگهبانان برج و باروری قلعه و یک اتاق جهت نگهداری اسلحه است . این برج ها توسط دری به پشت بام راه دارند.



حیاط خلوت:
در چهار گوش این کاخ چهار حیاط خلوت در کنار چهار برج قرار دارد که موارد استفاده گوناگونی داشته است . حیاط خلوت جبهه جنوب غربی دارای یک استخر سنگی به ابعاد 5×6 متر و عمق 5/1 متر است . همچنین راه پله منتهی به پشت بام به کنار مخزن آبی بزرگی می رسد . این حوض سنگی به منظور ذخیره آب و نیز فشار آب مناسبی که به تنبوشه ها می ریزد تعیبه شده است.
حیاط خلوت جبهه جنوب شرقی ، با حوض سنگی کوچکی در آن، مقدمه ای برای ورود به فضای حمام کافی بوده است.
حیاط خلوت جبهه شمال شرقی از دو قسمت تشکیل شده است. یک قسمت حیاط خلوت بیرونی این ضلع که از فضای داخلی کاخ منفک می شود و فضایی را جهت سرباز خانه و احتمالا اصطبل به وجود می آورده است. که کاملا تخریب شده و هم اکنون در حال بازسازی است . حیاط خلوت دیگری نیز در شمال شرق کاخ در کنار اتاق شماره یک موجود است و در واقع قرینه حیاط خلوت جنوب شرق است.
حیاط خلوت قسمت شمال غربی کاخ دارای دو فضای مجزا بوده که یکی اتاق است با ورودی از حیاط خلوت و دیگری تالاری بلند مرتبه است با سقف تمام مقرنس و کامل .
این اتاق احتمالا تالار آینه بوده که توسط دو بادگیر بسیار زیبا تهویه می شده وفضایی دلنشین خصوصاً در تابستان ، بوجود می آورده است.

تزیینات آجرکاری کاخ کریم خانی:
معماری، ذهنیت جان گرفته دوران خود است. بشر اندیشه های خود را در قالب مصالح به شکل سازه های معناداری جسمیت بخشیده است در بین ساختارهای معمارانه می توان به جستجوی چنین اندیشه ها وذهنیت هایی پرداخت.
کاخ کریم خانی از این جهت بار گذشته ها را تا دوره زند بر دوش می کشد و از عدم توجه پژوهشگران بر بای فرهنگی که دارد، رنجور و مهجور چشم به راه جوینده ای کنجکاو و نکته و ظریف خود را به دست زمان سپرده و روزگاری دراز به اندازه ی دو قرن و نیم تحمل رنج ها کرده است.
آنچه در ظاهر بنا قابل توجه است، آجرکاری است. آجر کاری تزئینات وابسته به معماری است که به خصوص در دوره اسلامی و سبک رازی چشمگیر به آن پرداخته شده است. براروی کاخ کریم خانی به استثنای تیرکش ها وجان پناه ها که در حد نهایی ارتفاع برج ایجاد شده اند، فاقد هر گونه تزیین آجر کاری است. ابعاد آجرها 5×25×25 سانتی متر است ودر واقع پوسته بنا را تشکیل می دهند و مغز بنا به وسیله خشت هایی به همان ابعاد ساخته شده است.
تمام کوشش معمار در تزیین نمای بیرونی بنا مصروف آجرکاری برج ها گشته و آنچه که نمای بیرونی را از یکنواختی و سادگی در آورده همان تزئینات آجرکاری برج هاست. برج های مدور در چهارگوشه کاخ جای گرفته اند و حدود 15 متر ارتفاع دارند.
در هنگام ساختن بنا به علت نشست خا ک و نامناسب تشخیص دادن خاک شمال غربی جهت ایجاد برج که می بایست وزن بسیاری در حدود یک تن در متر مکعب را متحمل شود، محل ساخت آن چندی متر به سمت غرب کشیده شده و به همین دلیل این برج در راستای برج های دیگر نیست و پلان حصار بیرونی کاخ به شکل ذوزنقه ناقص در آمده است . این برج ها هر چه ارتفاع می گیرندی از قطر آن ها کاسته می شود که این تکنیک باعث شده که از انسجام و مقاومت بیشتری برخوردار شوند . در یک تقسیم بندی ساده می تواین نمای برج ها را به سه بخش تقسیم کرد: 1- بخش پایینی2- بخش میانی 3- بخش بالایی.
- قسمت اول که بخش پایینی برج را شامل می شود از دو قسمت تشکیل شده یکی از اره سنگی است که گرداگرد بنای برج و بارو دیده می شود و از سنگ های بادبر گندمک ساخته شده است و 10 رج آن در حال حاضر در معرض دید است و دیگری قسمت آ‌جری است که بر روی شالوده سنگی برج قرار گرفته ست و هیچ گونه تزیین آ‌جرکاری در این قسمت ها به کار نرفته است . این قسمت حدود 4 متر ارتفاع دارد.
- قسمت دوم کاخ بخش تزیینی برج را در برگرفته و 4 باند تزیینی را شامل می شود . این تزیینات آجر کاری سایه روشن های زیبایی در نمای برج به وجود آورده و گوشه ای هنر معماری عصر زند ی را در معرض دید قرار داده است . این تزیینات به ترتیب از پایین در باندهایی قرار گرفته اند وهر چه رو به بالا می روند، عرض باندها از باند پایینی بیشتر میشوند . در ردیف اول لوزی ها دندانه دار کوچکی در دو ردیف دیده می شود که ردیف پایین یک رج عقب تر از ردیف بالائیش قرار گرفته و در قسمت زیرین ان تزئینات دندان موشی از بخش پایینی مجزا شده است.
ردیف دوم از تزئینات آجرکاری تذهیبی شکل شده که به کرات در حجاری های و نقاشی های درون کاخ استفاده شده است . این تزئیین آجرکاری تذهیبی ‌ شامل یک ترنج و سرترنج است که یکی در میان درهر برج 6 بار تکرار شده است . به استثنای برج شمال شرقی که به علت تفاوت قطر آن و عدم محاسبه دقیق ترنج ها، 5 ترنج به کار رفته و اختلاف آن را با یک سر ترنج بسیار بزرگ پر کرده اند . این قسمت با یک ردیف تزیینات دندان موشی از ردیف بالایی جدا شده است.
ردیف سوم با تزئینات آجرکاری دالبری مزین شده که در راس هر دالبری یک لوزی کوچک ایجاد شده است . باز در برج شمال شرقی در این ردیف یکی از دالبرهای کوچکتر از بقیه ی بوده و معمار به جهت بر هم خوردن توازن تزیین با دو لوزی سعی در پر کردن این فضا کرده است .
ردیف چهارم ساده ترین بخش آجرکاری برج ها را تشکیل می دهد که هیچگونیه برجستگی در آجرکاری آن به کار نرفته و با خالی گذاشتن بند آجرها، دالبرهایی به وجود آورده که در راس آن ها لوزی کوچکی به همین روش ساخته شده است . این دالبری ها در 5 ردیف است که حتی در برخی از گوشه های برج که به بارور متصل شده گویی معمار فراموش کرده که این تزیین را به کار ببرد و گوشه ای خالی مانده است.
- قسمت سوم که بخش بالایی برج را تشکیل می دهد از تیرکش ها و جان پناه ها در گرداگرد برج ساخته شده است . تیرکش ها به شیوه رومی به صورت نیزه دار ساخته شده اند ودر فوافصل معین از هم قرار گرفته اند . در حد فاصل بین تیرکش ها سوراخ های کوچکی برای دید بهتر سربازان جهت مناظره اطراف تعبیه شده است که لوله تفنگ به راحتی در آنی ها جای می گیرد. حد نهایی ارتفاع برج ها همچون بارو با جان پناه های کنگره ای شکلی ساخته شده است که بیشتر جنبه تزیینی دارند وبنا را از یکنواختی خارج می سازند. اما در داخل بنا تنها در شیر سرهای گرداگرد بنا و در حدفاصل بام و طاق ها در نما، آجرکاری شده است .این آجرکاری شبیه به ردیف اول بخش دوم تزیینات برج است و از لوزی های دندانه دار کوچکی تشکیل شده که به فواصل معین و هم اندازه در کنار یکدیگر در هر چهار جهت ردیف شده اند.

پشت بام:
یکی از ویژگی های کاخ کریم خانی وجود حیاط مرکزی است که دور تا دور آن اتاق هایی ساخته شده است . چنین خصیصه ای در معماری سنتی ایران رعایت می شده است . پشت بام این بنا کاملا مسطح بوده، وعرض آن به اندازه عرض اتاق ها در حدود 10 متر و توسط آجر پوشش شده است . ما بین این آجرها که به ابعاد 5×25×25 سانتی متر می باشند، توسط ملات گچ، بند کشی شده است.

شیر سرها:
یکی دیگر از ویژگی های شاخص بنا وجود شیرسرهایی در دور تار دور لبه بام است، که ضمن جلوگیری از تابش اشعه مستقیم خورشید در ظهرهای تابستان به داخل اتاق ها در هنگام بارندگی نیز بخوبی از پنجره های بزرگ چوبی که گره چینی محافظت می نمایند . شیر سرها در نمای داخلی رو به حیاط مرکزی ‌گرداگرد بام رافرا می گیرند.

کاشی کاری ها:
سر در ورودی کاخ با یک تابلوی بزرگ کاشی کاری مزین شده است . که صحنه نبرد رستم با دیو سفید را نشان می دهد ( در این نقش رستم، پهلوان ایران شاخ دیو را گرفته و خنجری به پهلوی او وارد کرده و علاوه بر او، رخش- اسب رستم- حیوانات گوناگونی از جمله پلنگ، طاووس، بزکوهی، خر گوش و گراز دیده می شود) که مربوط به دوره قاجاریه است . همچنین نمای کاشی کاری که محوطه داخلی در ضلع شرقی بالای ورود کاملا از بین رفته است .ولی یک کاشی کاری محوطه داخلی در ضلع شرقی بالای ورودی کاملا از بین رفته است . ولی یک کاشی با نقش بسم الله الرحمن الرحیم به خط نستعلیق در این قسمت وجود دارد. کاشی های سر دراز انواع کاشی های خشتی اند و با تکنیک هفت رنگ ایجاد شده اند

طاق نماها:
در چند نمای محوطه کاخ نماهایی جهت هماهنگی دیوار و ساده نبودن ان ساخته شده است . عمق این طاق نماها در حدود 10 سانتیمتر بوده و متقارن با اتاق ها ساخته شده اند.
این شاخصه خصوصا در ضلع شرقی که در آن هیچ اتاقی ساخته نشده و هیچگونه پنجره ای اندازه وبسیار زیبا ساخته شده که درآن حتی محل راهروها نیز متقارن سازی شده است . بجای نمای شاه نشین غربی ، 3 تابلوی بزرگ کاشی کاری در این قسمت وجود داشته که هم اکنون اثری از آنها موجود نیست.

شاه نشین:
از دیگر قسمت های محوطه کاخ، شاه نشین های سه ضلع شمالی، غربی و جنویب آن است، شاه نشین های موسوم به تالار بلند پایه، بهشت، پیرایه.
شاه نشین شمالی، خویش نشین مناسبی برای زمستان ها بوده است دو ستون جلوی این خوش نشین از سنگ یکپارچه معروف به گندمک برپا شده که وزن هر کدام از این ستون ها 3800 کیلوگرم و ارتفاع آنها تقریباً 8 تا 9 متر است بر روی آن تزئینات گل شاه عباسی نقش بسته است.
ازاره های این تالار تا ارتفاع 110 سانتی متری از سنگ مرمر ساخته شده است . در این شاه نشین ها که نمای بسیاری زیبایی دارند ،یک نیم کاسه مقرنس کاری شده رو به حیاط وجود دارد و زیر آن بخاری قرار گرفته و قسمت دوال زیر سقف با مقرنس تزئین شده و سقف کاذب مسطح ان چوبی ی بوده است که احتمالاً با نقاشی تزیین می شده است.
طاقچه هایی در بالا و پایین قطار چینی موجود است . طاقچه های بالا با قوس هفت و پنج و طاقچه های پایین به مقرنس تزئین می شده است . این قسمت از بنا توسط در ورودی به سایر قسمت ها متصل می گردد.
اتاق های هر ضلع نسبت به شاه نشین قرینه اند . در جلو هر شاه نشین حوض سنگی ساخته شده است. شاه نشین ضلع جنویب کاملاً قرینه ضلع شمالی است.
در هر جبهه غربی شمالی وجنوبی 6 اتاق بزرگ وجود دارد که همگی دارای ارسی های بزرگ هستند ولیکن در جبهه غربی تفاوتی را شاهدیم و آن دو اتاق طرفین انتهایی است که بجای پنجره بزرگ از دو دریچه کوچک استفاده شده است.
شاه نشین جبهه غربی که روبروی در ورودی و حوض بزرگ است ، بجای داشتن ستون های سنگی صاف و یکپارچه دارای ستون های چوبی با نقش تزیینی مارپیچی است.
چوب این ستون ها یک تکه است ودر قسمت بالای آن مقرنس چوبی کار شده است . این دو ستون احتمالا در دوره قاجار، بجای دو ستون سنگی این محل، کار گذاشته شده، گفته می شود اقا محمدخان قاجار پس از گذشت زندیان و تصرف کاخ ، برخی از ستون های سنگی کاخ، پرده های والوان و نیز آینه های بزرگ را بهمراه خود به تهران برده، تا در تزیین کاخ گلستان از آن استفاده کند. قسمت تحتانی این دو ستون اخیرا مورد مرمت قرار گرفته اند.

ارتباط اتاق ها :
تمامی اتاق ها هر سه ضلع از قسمت داخلی بهم مرتبط می باشند و بدون بیرون آمدن از فضای داخلی و رفتن به صحن مرکزی، می توان به تمام ان ها ی دسترسی پیدا کرد . ورودی اتاق ها با ارتفاعی کم و کوتاه کاملا روبروی یکدیگر ساخته شده اند. تنها یک فضای راهرو مانند بین دو اتاق انداخته است که عامل ارتباطی با حیاط است.

راهروها :
دسترسی اتاق های به محوطه حیاط از طریق راهروها صورت می گیرد. در جلوی راهروها سه پله بلند سنگی وجود دارد . این راهروها توسط یک بخاری، چهار طاقچه مقرنس کاری و کار بندی های زیر سقف تزیین شده است.
صندوق خانه:
پشت راهروها فضای کوچک پستو مانندی وجود دارد که از طریق اتاق سمت چپ هر راهرو قابل دسترسی است و در این فضا راه پله ای وجود دارد که راه دسترسی به اتاق های بالای راهرو را امکان پذیر می کند . این قسمت به صندوق خانه شهرت دارد.

اتاق های کوچک:
اتاق های بالای راهروها که شامل چهار اتاق در هر ضلع است با ابعادی کوچکتر مانند اتاق های اصلی با مقرنس و تزیینات مشابه مزین شده است ولیکن در نقاشی آن مواد و مصالحی با کیفیت پایین تر بکار رفته است .اتاق های کوچک نیز در قسمت پشتی دارای پستویی (صندوقخانه) هستند که بر روی پستوهای پایین ساخته شده است.
علاوه بر اتاق ها در هر ضلع در دو طرف شاه نشین راهبروهای کوچکی وجودی دارد که راه ارتباطی با محوطه است وبر روی این راهروها نیز اتاقک های کوچکی ساخته که حدود 4×5/1 متر وسعت دارند.
این اتاقک ها توسط پلکانی به راهرو پایین متصل بوده و هیچ ارتباطی با اتاق های اصلی ندارد. بنظر می رسد این فضا بیشتر جهت استراحت غلامان بوده و یا خلوت خانه ساکنین اتاق را تشکیل می داده است . در داخل این فضا هیچ گونه تزیین خاصی وجود ندارد و توسط پنجره کوچکی با فضای محوطه در ارتباط است.
یکی از ویژگی های بارز این عمارت، پرهیز از بیهودگی در معماری است، و قرینه سازی در تمام جزئیاتی و کلیات معماری آن رعایت شده است این خصیصه را نیز می توان در معماری پیش از اسلام ایران به خوصص د ر معماری ساسانی یافت . از دیگر شاخصه های جالب در معماری کاخ که در شیراز نیز منحصر به فر د است و جود بارگیری هایی در سه ضلع شمالی، غربی وجنوبی است. این بادگیرها بصورت دو قلوها بوده و بشکل مکعب مستطیل خوابیده ساخته شده است . در نمایی که از عکس های دوره قاجار از بادگیری های ضلع غربی وجود دارد، به این بادگیرها توسط قسمتی راهرو مانند به هم متصل می باشند.

بادگیرها به اتاق های جانبی شاه نشین و همچنین خود شاه نشین مرتبطند . جریان هوا توسط طاقچه هایی که درون بادگیرها تعبیه شده و با گذاشتن و برداشتن صفحاتی چوبی، قابل کنترل است . این بادگیرها ضمن تهویه ی و ایجاد جریان هوا در فضای اتاق ها استفاده هایی ماننید سردخانه برای نگهداری مواد غذایی فاسد شدنی نیز داشته اند.
در حال حاضر بجز باقی مانده ای از بادگیر ضلع غربی، اثر دیگری وجود ندارد، ولیکن در برنامه مرمت ساختمان کاخ به ساخت و ساز مجدد آنها اقدام شده است.

اتاق های اصلی :
این اتاق ها به ابعاد 8×6 متر و ارتفاع 5/7 متر ساخته شده اند . در ساخت آن ها از دیوارهایی به ضخامت حدود یک متر وپوشش سقف طاق و تویزه استفاده شده که معمولا دارای شش تویزه و پنج طاق می باشند.
این اتاق ها دارای دو اشکوب در نما هستند یکی زیر دوال قطار بندی و دیگری در بالای آن می باشد . در واقع دوال قطار بندی نمای دیوارها را به دو طبقه مجزا تقسیم کرده است که اگر پوشش طاق ها را نیز به حساب بیاوریم می توان آن را به سه قسمت دانست. تزئیناتی وابسته به معماری، به شکل مقرنس و طاقچه هایی بلند در این اتاق ها نمایان شده است.

عناصر موجود در فضای اتاق های اصلی :
الف-مقرنس های بین تویزه ها و در زیر طاق ها
ب-تویزه ها (چشمه ها )
ج-طاقچه های بالای قطار بندی (بالای دوال)
د-طاقچه های پایین
ه-قطار بندی (دوال)
و-قرنیز
ز- دیوار بین طاقچه های پایین دوال
ح-کتیبه های بالای طاقچه های پایین
ط-سردر
ی- از اره های اتاق
ل- ارسی( پنجره های مشبک)
م- صندوقخانه (پستو)

پوشش اتاق:
سقف اتاق ها دارای 2 پوشش است . پوشش به ترتیب از قسمت مسطح بام سپس طاق و تویزه با تزیینات مقرنس، که نوعی سقف کاذب است، تشکیل شده است.
بین فضای خالی دو سقف تنبوشه هایی قرار دارد که اب باران را به خارج هدایت می کند . بطور کلی سقف دوم عایقی است برای سقف اولیه که عواملی چون برف و باران به نقاشی و تزیینات سقف داخلی آسیب نرساند و فضای داخلی را از یکنواختی وزاویه دار بودن خارج کند.
جنس بستر اصلی به مقرنس خاک گچ است، به منظور ایجاد طاق و تویزه با قوس هفت و پنج از خشت هایی به ابعاد 5×25×25 سانتی متر و ملاط خاک گچ استفاده شده است.
روی دیوارهای مابین اتاق ها ستون هایی آجری ساخته شده که بر روی آن ها توسط تیرهای چوبی ضخیم، پوششی مسطحی ایجاد شده تا امکان رفت و آمد بر روی پشت بام میسر شود.

جزئیات فضای داخلی اتاق اصلی:
در فضای درونی اتاق های اصلی به طرق مختلف تزئیناتی ایجاد شده که از لحاظ معماری قابل بحث است . سقف ها دارای شش تویزه و پنج طاق است تزیین اصلی سقف مقرنس کاری است که در بین هر تویزه بصورت مستقل کار شده است.
طاقچه های بالای دوال اتاق بلندتر از طاقچه های پایین و با قوس هفت و پنج ساخته شده است . عمق این طاقچهی ها درحدود 20 سانتی متر است . روی طاقچه های پایین با تیر چوبی پوشش مسطح بوجود آمده، که این پوشش مسطح بر روی در گاهی اتاق نیز وجود دارد . حد فاصل طاقچه های پایین و قطار بندی دور تا دور اتاق ، توسط کتیبه های نقاشی شده بسیار زیبایی، تزئین شده است.
طاقچه های پایینی با مقرنس تزیین شده و به صورت روبرو هم دارای شکل همسان می باشند . قسمت از اره دیوارهای اتاق سنگ مرمر پوشیده شده ولیکن در دوره های بعد این سنگ ها به محل دیگری منتقل و بجای آن با گچ پوشش داده شده است و کف اتاق ها با آجرهایی به اندازه 5×25×25 سانتی متر پوشیده شده است . بطور کلی در اتاق ها بطور متوسط، 13 طاقچه بلند بالای دوال، 9 طاقچه پایین دوال، 13 کتیبه بالای طاقچه پایین یک عدد ارسی گره چینی بزرگ به ابعاد تقریبی 6 متر عرض و 5/7 متر ارتفاع بشکل هفت و پنج با نقش گره چین هشت کند و دو در ورودی ، تعبیه شده است.در بعضی از اتاق ها تزیین انتهایی سقف، روبرو به ارسی، یک نیم کاسه مقرنس است، تنها در دو اتاق روبرو به هم (اتاق جنوب شرقی و اتاق شمال شرقی) در قسمت وسط سقف به صورت یک مقرنس کامل، کار شده است.

پلکان:
پلکان ها از عناصر سازنده معماری کاخ می باشند وآنچه که بیش از هر چیز در ذهن بیننده ایجاد سوال می کند، ارتفاع غیر متعارف آنها است . این ارتفاع در حدود دو برابر پله های متعارف امروزی است، دلیل چنین ارتفاعی ارتفاع کف راهروها و اتاق ها نسبت به کف حیاط بوده است که اگر تعداد پله ها را بیشتر می کردند موازنه معمارانه آن به هم می ریخت به این معنا که در این فاصله تنها با این روش می توان نسبت مناسبی را به وجود آورد. اما احتمالاً این پلکان ها مزیت دیگری نیز داشته اند از جمله اینکه :
اول: جلوگیری از رفت و آمد زنان اندرونی و بچه ها به محوطه کاخ و یا به حداقل رساندن آن.
دوم : این ارتفاع برای رفت و آمد جانورانی مانند موش و خزندگان موذی مشکل ایجاد می کند.
سوم : احتمالا سواره یا پیاده شدن زنان و کودکان بر چهارپایان راحت تر انجام گرفته ی است . جنس این پله ها از سنگ گندمک و دارای حجاری هایی در بدنه است نقش این حجاری ها همانند نقش روی سنگ های از اره محوطه است.

سنگ های ازاره :
از اره های دیوار اطراف محوطه بیرونی تماما از سنگ گندمک است که قطعاتی بزرگ و سنگین به ابعادی تقریبی 10×150×150 سانتی متر را شامل می شود . نقش حجاری شده بر روی این سنگ ها همانند نقش غالب تزئینات داخل اتاق ها یک نوع ترنج است با چهار لچک در اطراف ان، این نقش در شکل حوض های شمالی و جنوبی نیز به منصه ظهور ر سیده است . از اره های نمای داخلی اتاق های کاخ به ارتفاع 105 سانتی متر است که بر روی برخی از آن ها نقاشی های زیبایی صورت گرفته است.
البته از راه های شاه نشین ها و سکوهای حمام همگی از جنس مرمر به رنگ زرد و سبز می باشند.

سنگفرش محوطه:
سنگ های بکار رفته در این قسمت از جنس سنگ های آهکی معروف به گندمک است . ابعاد این سنگ ها متغیر ولیکن با شکل هندسی بسیار منظم، در کنار هم گذاشته شده اند، نمونه جالب توجه این سنگ ها در راه آب هایی است که از هر حوض به سمت گودال کشیده شده است.
کمترین ابعاد این سنگ ها 40×60 سانتی متر است و قبل از کف فرش شدن، زیر سنگ ها زیر سازی شده است . بر روی این سنگ ها علاماتی مشهود است که منحصر به فرد سنگتراش سازنده آن قطعایت است و بمنزله مهر سنگتراشان است.
به نظر می رسد دستمزد این افراد از روی علایم حجار محاسبه می گردیده است.
این علائم حکاکی شده در دیگر ابنیه وکیلی قابل مشاهده است . در کاخ کریم خانی بیش از «ما»، «کا»، «لا» را می توان مشاهده نمود.
ثبت علایم حجار پیشنیه ای طولانی دارد و می توانی از نمونه های مشخص شده در تخت جمشید مربوط به دوره هخامنشی ، هاترای اشکانی، بیستونی ساسانی، پل الله وردی خان صفوی و... نام برد.

حوض آب:
از دیگر ویژگی های مشخص بناهای دوره زندیه، حوض آب با سنگ های یکپارچه است. این حوض ها که با فواره هایی همواره است ، جلوه بسیار زیبایی به باغچه های داخلی کاخ مید هد . جنس سنگ آن از نوع آهک و معروف به اتابک است. این نوع سنگی در برابر نفوذ آب بسیار مقاوم است و در قطعات بزرگ و سنگین کار شده است.
فواره ها نیز از همین جنسند و توسط تنبوشه های سفالین از زیر تغذیه می شوند . در نهر کاخ 28 فواره و در دو حوض شمالی و جنوبی هر یک 3 فواره وجود دارد.
حوض های شمالی و جنویب در امتداد خود آبراهه ای دارند که در انتها به یک گودال مکعب شکل سنگی منتهی می شود و سرریز اب حوض در آن می ریزد.


شبکه آبرسانی :
آب مجموعه زنده از آب قنات رکن آباد معروف به آب رکنی تامین می شده است . منبع و سرچشمه این آب کوه بمو، واقع در شمال شیراز است. در روزگار گذشته آب این قنات بحدی زیاد بوده که بنام نهر رکنی مشهور بوده است.
نیمی از آب این قنات برای آبیاری کردن اراضی ده اکبر آباد، در پشت تنگه الله اکبر به مصرف می رسیده و نصف دیگر آن جهت مشروب کردن تکیه هفت تنان، چهل تنان، حافظیه و باغ جهان نما کافی بوده و پس از آن وارد کاخ می شده، این آب از طریق تنبوشه های سفالی از زیر برج جنوب غربی وارد کاخ می شده و درون استخر حیاط خلوت همان زاویه می ریخته و پس از آنجا سایر قسمت ها مشروب می گردیده است.
پس از آن به سمت حمام وکیل و آب انبار وکیل جریان می یافته است . این آب از نظر املاح معدنی، بهترین آب شیراز محسوب می شود و هم اکنون با خراب شدن این قنات، شبکه آبرسانی کل مجموعه از بین رفته است.
شبکه دفع فاضلاب کاخ نیز در چاهک هایی بیرون کاخ بوده است ولی برا ثر مرور زمان و دو زلزله شدید همچنین عدم رسیدگی و رفع نقص کاملا از بین رفته است.

حمام کاخ:
حمام کاخ جز اولین حمام هایی خصوصی با این سبک در ایران است و جهت استحمام خانواده سلطنتی مورد استفاده قرار می گرفته است، حمام خصوصی را می توان در کاروانسراهای قصر بهرام ورامین مربوط به دوره صفوی و نیز در فین کاشانی دید راه دسترسی به حمام کاخ از طریق حیات خلوت جنوب شرقی است . ساختمان این حمام بر عکس اتاق ها که بالاتر از سطح محوطه است، پایین تر از سطح قرار گرفته و همین باعث محفوظ ماندن بیشتر گرما در آن می شود.
ورودی حمام در زوایه جنوبی، در کنار برج جنوب شرقی کاخ است که پس از طی دالانی نسبتا کوتاه به سر بینه حمام راه می یابیم . در این مکان چهار سکو جهت نشستن و لباس کندن وجود دارد . در وسط این قسمت حوض هشت گوش سنگی وجود دارد که با فواره ای در وسط ان فضایی دلپذیر ایجاد کرده است. بر فراز سربینه و نیز درست کردن چای و قلیان تعبیه شده است . تزئینات این قسمت چهار منظره آهکبری در هر ایوان با نقش درختچه ای با دو آهو و پرندگان است . در زیر سکوهای سربینه، قسمت هایی نیز جهت گذراندن کفش و بقچه لباس پیش بینی شده است.
روزگاری نه چندان دور ، در زمان حیات کریم خان ، کاخ نشینان در این محل علاوه بر درآوردن لباس و پوشیدن لباس، به حجامت، خالکوبی، مشت و مال دادن، صحبت کردن، صرف چای و قلیان کشیدن مشغول بوده اند.
سربینه توسط راهرویی کم عرض و کوچک به گرمخانه متصل می شود این راهرو شیب ملایمی به سمت گرمخانه دارد. در حد فاصل گرمخانه و سربینه در سمت راست راهرو، فضایی جهت رفع حاجتی، ساخته شده است.
گرمخانه حمام سه قسمت را شامل می شود:
1-فضای گرمخانه
2-خزینه
3- نور خانه
فضای بزرگ گرمخانه دارای دو حوض مستطیل شکل فواره دار است که با اب سرد پر می شده است، چهار ستون سنگی یکچارگی به رسم ستون های دوره زندیه یا بدنه مارپیچ، گرمخانه بصورت طاق و چشمه بر روی آن ها استوار شده است . سقف گرمخانه گنبدی شکل و بدون تزیینات برجسته است و تنها نقش اسلیمی به روش آهکبری آنرا مزین ساخته است.
کف حمام با سنگ گندمک سنگفرش شده و تنها اطراف حوض ها توسط مرمر سبز فرش شده، در زیر کف گرمخانه کانال هایی متصل به زیر دیگ خزینه، جهت جریان هوای گرم وجود دارد.
خزینه حمام شامل سه قسمت آب گرم ، آب سرد و آب ولرم است. و در قسمت خزینه اب گرم دیگی مسی نصب شده که در زیر آن آتش روشن می کردند. دو حوض طرفین نیز حاوی آب ولرم بوده است.
قسمتی از گرمخانه جهت امور نظافتی در نظر گرفته شده که به نور خانه موسوم است.

نقش مایه های به کار رفته در معماری فضای داخلی اتاق های کاخ:

مقرنس های سقف:
در این قسمت با توجه به کاو بودن سطح، هنرمندی خاصی را جهت نقاشی بر روی آن می طلبد . جالب توجه اینکه نقوش به کار رفته در این قسمت درهر یک از اتاق های کاخ منحصر به فرد است و تنوع بسیار زیادی دارد.
تنها در دو اتاق ضلع شمالی و جنویب که روبروی یکدیگرند سقف هایی با مقرنس کامل و به اندازه دو برابر طاق های معمول در کاخ کار شده است. (اتاق شماره ی6 ضلع جنوبی و اتاق شماره 5 ضلع شمالی)
در اتاق شماره6 ضلع جنوبی حدود 4/3 از سقف بطور کامل سالم مانده است ودرون کاسه های ان برخلاف اتاق های دیگر نقش گلدانی طلایی وجود دارد که درون آن دسته گل زیبایی از گل های آلاله وحشتی ، زنبق قرار داده شده است . بیشترین تزئینات سالم مقرنس ها نیز در همین اتاق وجود دارد. در اتاق های دیگر کاخ نقش مایه داخل مقرنس ها بیشتر شاپرک هایی است که به اشکال گوناگون ساخته شده اند و همگی به روش لایه چینی طلا کاری گردیده اند.
تصاویری از تنوع این شاپرک ها را می توان به خوبی دریافت . در لبه های مقرنس اکثراً از رنگ طلایی و در مورادی هم از رنگ سبز استفاده شده است . در اتاق شماره3 از ضلع غربی نیز داخل کاسه مقرنس بطور کامل طلاپوش گردیده و بر روی ان نقش ترنجی از نوع شاپرک به همراه گل های زیبا قرار گرفته اند وسعت طلاکاری مقرنس در این اتاق بیش ی از تمامی اتاق های دیگر است.
در قسمت پا کار مقرنس ها که با موازی با سطح افق قرار گرفته اند، تزئینات لایه چینی که معمولا نقوش ختایی است به چشم می خورد . رنگ به کار برده شده در این قسمت ها بیشتر رنگ قرمز وی ابی می باشد . در قسمت های بین مقرنس ها تزئیناتی بسیار ظریف و کوچکی از نوع اسلیمی به همان روش معمول طلاکاری، به کار رفته است، این قسمت های کوچک که به نام «گروه های مقرنس» آن ها را می شناسیم بیشتر رنگ های سبز ، قرمز و آبی به کار رفته است . کادر اطراف تمامی اجزا نیز با نوارهای قرمز و سیاه، کار شده است.

عرقچین مقرنس های طاق:
در تمامی اتاق ها میان طاق مقرنس شمسه ای وجود دارد که درون آن با روش های بسیار متنوعی تزیین شده است . نقش درون شمسه هماهنگی بسیار خوبی با نقش درون مقرنس های همان قسمت دارد.
این شمسه ها به طور متغیر بین بیست تا بیست وهشت پر کار شده اند . در اتاق هایی که دارای طاق پوششی نیم کاسه می باشند این شمسه ها نصف می شوند.
شمسه های سقف علاوه بر اینکه بیشترین وسعت یک مکان خاص را در بر گرفته اند، پر کارترین بخش این سقف ها می باشند.

تزئینات تویزه:
در تزیین این قسمت که به صورت سطحی مسطح است نسبت به مقرنس های مجاور می باشند از نقوشی تکرار شونده و در اکثر اتاق ها استفاده شده است ، اکثر این نقوش نوعی ترنج است که در قسمت وسط تویزه به صورت متقارن شکسته شده است و در دو طرف این ترنج، ترنج هایی به شکل شاپرک به صورت کاملاً هماهنگ و متقارن در دو طرف تکرار می شود ودر قسمت میانی مجددا همان ترنج وسط سقف قرار می گیرد و باز تکرار هماهمنگ نقوش شاپرک تا روی دال که در قسمت انتهایی نیمی از ترنج اصلی کار شده است.
گاهی نیز به صورتی بسیار خاص و پر کار فضای بین این نقوش نیز کار می شود، نقوش به کار رفته در لابلای نقش مایه های اصلی عبارتند از گل های طبیعی از نوع نرگس، صد برگ، شقایق آلاله وحشی که به صورت متقارن وزیبا در بهترین مکان های ممکنی خود قرار گرفته اند . در میان این گل های زیبا پرندگانی نیز از نوع بلبل و گنجشک جای دارند.
بی گمانی می توان تزئینات جلدسازی دوره قاجار، در نوع نقاشی لاکی که نقوش آن گل و و مرغ می باشد را الهام گرفته از این نقوش دانست.
درباره رنگ های به کار رفته در نقش تویزه این نکات را می توان ذکر کرد ، رنگ زمینه ترنج اصلی اکثراً آبی لاجوردی است، رنگ زمینه ی ترنج های کوچک به شکل شاپرک به صورت یک در میان ابی و قرمز بوده و در بعضی از قسمت ها رنگ سبز نیزبه کار رفته است . در بعضی اتاق ها نیز زمینه نقوش تویزه به طور کامل طلا پوش است و بر روی نقوش گیاهی متنوع کار شده است.
در تمامی تویزه های کاخ دو نوار باریک در دو طرف تویزه وجود دارد که بر روی دوال دور می زند این نوار در حقیقت کادر محیطی تویزه است نقش مایه درون آن تکراری و رنگ زمینه آن اکثرا آبی و یا قرمز می باشد.

دوال :
نوع گچبری های به کار رفته در دوال اتاق های شمالی با دوال اتاق ها در ضلع غربی و جنوبی متفاوت است، در اتاق های شمالی کاخ نقش گچبری به کار رفته در دوال شامل یک قوس هفت و پنج کوچک است که به طور مرتب تکرار می شود و نوعی قطار بندی را تداعی می کند .در داخل این قوس ها نقش یک گل از نوع زنبق، آلاله، شقایق و نرگس وجود دارد . در قسمت زیر این قوس یک حاشیه وجود دارد که نقش خاصی نیز در آن تکرار می شود.
در اتاق های غربی جنوبی قطار بندی در دوال داریا دو قسمت مجزا است . در این اتاق ها قطار بندی هیا کوچکتر از انواع شمالی خود بوده و دارای دو جز است قطار بندی های این اتاق ها در قسمت بالا یک نوع مقرنس کوچک را شامل شده و در زیر آن همانند نقوش قسمت شمالی که توضیح داده شد یک فضای هفت و پنج را شامل می شود . اندازه این قطار بندی ها نصف اندازه های قسمت شمالی می باشد در زیر این قطار بندی یک حاشیه نیز کار شده است.
رنگ آمیزی نقوش به کار رفته در این قسمت بسیار متنوع می باشد و هر اتاق به روش خاصی کار شده است . در اکثر این قسمت ها رنگ زمینه آبی، سبز و قرمز می باشدو بر روی ان به روش لایه چینی طلا کاری نقش یک گل کار شده، در بعضی از اتاق ها نیز رنگ زمینه روشن بوده و داخل آن دو یا سه نوع گل متفاوت با هم کار شده است . در مورد رنگ زمینه نقوش در چند مورد، نیز طلا به کار برده شده و برروی این لایه طلا نقاشی صورت گرفته است در بعضی از نمونه ها گل های هر زمینه بصورت یک در میان تکرار شده اند . بیشتر قطار بندی های موجود در اتاق های آسیب های زیادی را متحمل شده اند بیشتر قطار بندی های موجود در اتاق ها آسیب های زیادی را متحمل شده اند بیشتر این آسیب ها به علت دو طبقه کردن اتاق ها بوده است . سالم ترین قطار بندی موجود در کاخ مربوط به دو اتاق شماره 5و6 ضلع جنوبی است.
در این قسمت از تزئینات نقاشی کاخ اثر چندانی از تغییرات دوره قاجار را شاهد نیستیم اما در یکی از اتاق های زیر بادگیر ضلع شمالی در نقشمایه ای که شبیه نقوش قطار بندی موجود در اتاق ها است ، بجای نقوش تخریب شده زندی نوعی از همان نقش را ولیکن با اجرایی کاملا متفاوت و مشخص شاهد هستیم.

طاقچه های بالای دوال:
بطور کلی اکثر تزیینات کاخ کریمخانی نقوش مذهبی است که معمولاً از سه جز تشکیل شده است . در قسمت وسط، یک نقش بزرگ و در بالا و پایین نقش شاپرکی قرار گرفته است.
این نقوش نیز به روش لایه چینی، طلا کاری شده است و دارای تنوعی در نقوش است. عمده ترین تغییر تزئینات نقاشی در این قسمت یعنی طاقچه های بالایی اتفاق افتاده است و این جایگزین نقش به احتمال زیاد ی در دوره قاجار انجام شده است.
نقوش این دوره شامل درختچه هایی است که تمام فضای طاقچه را به طور کامل پوشش داده است و پرندگانی از دسته کبوتر، شانه به سر و یا قمری بر شاخه های آن قرار گرفته است . نقاشی ها در دوره قاجار ظرافت و جسمیت نقشمایه های زندیه را نددارند و لیکن انتخاب رنگی های این قسمت با توجه به رنگ های به کار ر فته در کل اتاق بوده و تقریبا هماهنگ با رنگ غالب است.
گل های به کار رفته در این قسمت الهام گرفته از همان گل های دوران زندیه است اما بسیار درشت ترند و بی دقت اجرا شده اند.
معمولا گل های به کار رفته در کل یک تابلو هم شکل است و در واقع یک درختچه مربوط به یک نوع گل یا شکوفه است . این ویژگی در مورد بوته های گل در دوره زند رعایت نمی شود و از یک نوع بوته انواع گوناگونی از گل ها روییده اند.
درختچه هایی که مربوط به دوره قاجارند برای اولین بار شکوفه هایی شبیه یاس را می بینیم ، پرنده ها نیز در دوره قاجار همانند برگ ها وشاخه هایی که بر روی ان نشسته اند، ظرافت دوره زند را ندارند و بیشتر شامل پرندگانی چون کبوتر، شانه یبه سر و کبک است . شاید این تکغییرات را بتوان نشات گرفته از روحیه ساکنیان این دوران دانست.
رنگ های به کار رفته در این دوره باز هم دست سازند و به صورت بسیار نازک و سطحی کار شده اند و به هیچ عنوان لایه رنگ قاجار ضخامت لایه های رنگ زندیه را ندارند.


کتیبه های زیر دوال (بالای طاقچه ها ):
این فضا به صورت زیر متوسط یک مستطیل به طول طاقچه ای که زیر آن قرار دارد به ارتفاع حدود 50 سانتی متر می باشد و یکی از بهترین فضاهای نقاشی برای نگارگر زندی بوده است . این مکان با توجه به محل قرارگیری و در دیدرس بودن بهترین ظرافت ها را می طلبد . نقاش دوره زند این ظرافت را حتی از بالاترین نقاط اتاق نیز دریغ نکرده و هرگز فاصله کار از بیننده باعث نشده است که دقت وظرافت کمتری به کار ببرد. نقشمایه غالب در این فضا ی یک ترنج شاپرکی است که کاملا در وسط قرار گرفته و بسته به محل قرارگیری و نقوش اطراف اندازه آن متفاوت است.
در بعضی اتاق ها همچون اتاق شماره 2 ضلع شمالی ترنج کاملاًَ فضای این تابلو را گرفته است و نقش هایی که در لچکی های دو طرف این تابلو وجود دارند آن را کامل می کنند.
کادر این تابلو به شکل پرده بوده و این حالت در اکثر اتاق ها تکرار می شود.
در اتاق شماره 4 از ضلع شمالی شاهد تغییر دیگری در این قسمت هستیم و ان به کار بردن یک اسلیمی دهان اژدری در این قسمت است که با لایه چینی کار شده اس و فضای اطراف ترنج را پر می کند، در بین اسلیمی ی ها نیز گل های شقایق قرمز رنگ به شکل بسیار زیبایی جای گرفته اند.
این حالت کلی در بیشتر اتاق هایی که از این قسمت چیزی دارند تکرار شده است تا اینکه به اتاق شماره 5 از ضلع جنوبی می رسیم، در این اتاق یکی از زیباترین جلوه های ظهور گل و مرغ همراه با ترنج شاپرکی را شاهد هستیم، اطراف ترنج سراسر پر از گل ها و شاخه های متنوع و رنگارنگی است که 6 پرنده از نوع بلبل هزار بر روی شاخه های آن قرار گرفته اند.
ظرافت و زیبایی بیش از اندازه و قلم گیری های بسیار استادانه گل ها و بدن پرندگان در این تابلو تنها می تواند با نقوش گل و مرغ اساتید برجسته دوره قاجار قابل مقایسه باشد.
ترکیب بندی فضای تابلو کامل می باشد و حتی حرکتی یکی گل یا پرنده تکرار نشده است.
لچک های دو طرف تابلو کامل می باشد و حتی حرکت یک گل یا پرنده تکرار نشده است. در اتاق مجاور یعنی اتاق شماره 6 ضلع جنوبی شاهد نوع دیگری از تزیین این فضای معماری داخل اتاق هستیم در این فضا یک ترنج از نوع به کار رفته در تویزه ها در تزئینات نقاشی به کار رفته است و فضای چهار گوشه تابلو، لچک هایی کار شده که با اسلیمی و ختایی مزمن شده است.
ترنج مورد نظر همان نقش به کار رفته در سنگ های از اره محوطه و نیز سنگ های پله است، کادر این قسمت نیز همانند کادر سنگی حوض شمالی و جنوبی کاخ است.
رنگ های به کار رفته در ترنج این قسمت بیشتر آبی لاجوردی است و در لچک ها از رنگ قرمز استفاده شده است ، خطوط ترننج و نقوش داخل آن به روش لایه چینی، طلا کاری شده است.
لازم به ذکر است که در این قسمت بجز چند اتاق، سایر قسمت های کاخ کاملا تخریب شده اند و بطور کلی در قسمت زیر دوال اتاق ها بیشترین آسیب ها را دیدند.




فضای ما بین طاقچه ها :
این قسمت از فضای اتاق ها دقیقا در ادامه تویزه ها قرار دارند و عرض کار به همان اندازه است و ارتفاع آن ی از زیر قطار بندی دوال تا کف طاقچه ها است . نقوش به کار رفته بر روی این قسمت تقریباً هماهنگ با نقوش تویزه اتاق ها می باشد . کار در تابلو در این قسمت به شکل پرده پنجره ای است که از دوره صفویه معمول شده ی بود ، در این کادر چند ترنج شاپرکی بزرگ و کوچک برروی هم قرار گرفته اند و فضای اطراف آن ها کاملاً خالی است و گاهی فضای بین ان ها توسط شاخه های اسلیمی پر شده است، کادر اطراف این فضا یک نوار حاشیه تقریبا به عرض 6 سانتی متر است که با نقوش حاشیه مزین شده است . این نقوش حاشیه به طور کامل با لایه چینی کار شده اند و نوارهایی طلایی رنگ در قسمت بیرونی آن را احاطه کرده است.


تزئین طاقچه های پایین:
در این قسمت از فضای اتاق ها شاهد به کار بردن مقرنس هایی مشابه به مقرنس های سقف هستیم و جالب توجه این نکته است که همان نقوش روی مقرنس های سقف در این قسمت نیز تکرار شده است.
بطور معمول مقرنس ها حدود 4/1 از فضای طاقچه را اشغال می سازند و بین ان ها همانند نقوش بین مقرنس ها ی سقف تزیین شده است.
در قسمت داخلی طاقچه ها و طرفین داخلی آن تزئینات دیگری وجود دارد . این تزئینات بیشتر شامل ترنج هایی از نوع شاپرک است که به صورت مرتب شده و کوچک برروی هم دیگر قرار گرفته اندی، این ردیف ها در زیر هر کدام از کاسه های مقرنس قرار داشته و در کنار هم قرار میگیرند.
ما بین این ردیف ها تزیینات دیگری دیده می شوند که با یک نوار پهن طلایی از هم جدا شده اند . گاهی نیز فضای بین این ترنج ها توسط نقوش اسلیمی دیگری پر می شود . در بعضی موارد همچون اتاق شماره 2 ضلع شمالی در قسمت زیر مقرنس ها یک ترنج بزرگ با دو سر ترنج کار شده است.
در اتاق شماره 6 ضلع غربی نوعی دیگر از تزیینات این فضا را شاهد هستیم . نقاش دراین قسمت نوعی از کاربرد گل و مرغ را که به تماشای هنر دوستان گذاشته است. نقش مایه های به کار رفته در طاقچه های این اتاق یادآور نقوش باستانی است. از جمله این موتیف ها برگ های کنگره دار متقارن الهام گرفته از نقش برجسته ها و گچ بریهای ساسانی و نوعی روبان یا پارچه های در حال اهتراز که می تواند مشابه همان روبان های در حال اهتراز در نقش برجسته ها و سکه های ساسانی است.


تغییرات نقاشی گل و مرغ در دوران قاجار:
همانطور که در توصیف نقش مایه های داخل طاقچه ذکر شد در عصر قاجار بنابر سلیقه ساکنان کاخ و عوامل دیگری که هنوز پنهان مانده است، نقاشی های گل و مرغ قاجاری در طاقچه های بالایی بر روی تزئینات ترنج زندیه قرار می گیرد . این تغییر را در بعضی از اتاق های کاخ خصوصا در ضلع غربی شاهد هستیم.
گل و مرغ های قاجاری با رنگ هایی بسیار مشخص از رنگ های زندیه کار شده است، این نقش نوعی از درختچه های پر شکوفه وپرندگان را شامل می شود . شاخه های این درختچه ها توسط شکوفه هایی سفید رنگ مانند یاس پر شده است، در لابلای ان پرندگانی که از همجنسان خود در گل و مرغ زندیه بزرگترند، کبوتر، قمری و شانه به سر، مرغان این دوره از تزئینات می باشند.
رنگ به کار رفته در این تزیینات اغلب رنگ قرمز، سفید و آبی می باشد، جنس این رنگ ها بشکلی است که جسمیت رنگ های زندیه را ندارد، قلم گیری ها نیز زمخت و غیر قابل مقایسه با قلمگیری ظریف زندیه می باشد.

گچبری های زندیه:
تزیینات گچی دوران زندیه بیشتر شامل مقرنس و قطار بندی اتاق ها است و از گچبری های پرحجم خبری نیست . البته امکان بودن این تزیین در گذشته خصوصا بر روی بخاری های دیواری دور از تصور نیست.
این تزئینات گچی نیز توسط نقاشی های لایه چینی وطلا کاری جلوه ای صد چندان پیدا کرده اند . نوعی ازگچبری را تنها در اتاق شماره 3 ضلع غربی شاهد هستیم، در این نمونه که در اطراف طاقچه های بالایی دیده می شود ، دو گلدان در طرفین طاقچه قرار گرفته ی و نوار تزیینی اطراف طاقچه را فرا گرفته است به این دو گلدان ختم می شود . این تزیین برگرفته از نوعی تزیین کاشی کاری در ایوان مساجد می باشد که به کاشی فتیله ای معروف است . منشا آن نیز به تقدس آب در دوران گذشته و آیین باستانی ایرانیان باز می گردد.

کاربرد آیینه در معماری کاخ:
به گونه ای که از روایت های تاریخی برداشت می شود، آینه به فراوانی دروان اتاق های کاخ وجود داشته و در تزئینات به کار رفته بود. هنگام تسخیر کاخ توسط آقا محمد خان قاجار و غارت اموال کاخ، این اینه ها که از ممالک روس و روم اورده شده بود برای تزیین کاخ گلستان بهمراه ستون های سنگی، پرده ها و سایر اقلام به تهران حمل شد .
اتاق بزرگی در جبهه شمال غربی کاخ وجود دارد که تنها اطاق تمام مقرنس کاخ را داراست این اتاق با توجه به شیوه معماری مقرنس ها و ازمایش های انجام شده ، احتمالا تالار آیینه این اتاق با توجه به شیوه معماری مقرنس ها و زوایای ایجاد شده بر روی سطح صاف دیوارها، گواه این مدعا است . همانطور که می دانیم هنر آینه کاری از دوره صفوی در ایران رواج پیدا کرد و اوج این هنر در تالار چهل ستون اصفهان است . برای جسباندن آینه به دیوار از ملاط گچ استفاده می شد که مقداری سریش نیز به آن اضافه گردید، این ماده علاوه بر دیرگیر کردن گچ به چسبندگی آینه نیز کمک می کرد.
در اثبات وجود سریش درون ملاط گچ دیواره اتاق، توسط طیف سنج FT-IR آزمایش هایی انجام شد و مشخص گردید مقدار فراوانی سریش در آن به کار رفته است.

آهکبری در حمام کاخ:
روش آهکبری به کار برده شده در حمام کاخ کریم خان همانند آهکبری های معمول در حمام های ایران است در این روش ابتدا ملاطی از آهک وی ماسه نرم تهیه کرده و به صورت آستری بر روی دیوار یک لایه ایجاد می کنند.
در محل هایی که قرار است نقش را پذیرا شود لازمست لایه آستری با یک پودر رنگی ترکیب شود . از پودرهای رنگی ماند شنگرف برای قرمز و اخرا برای قهوه ای استفاده می شد . رنگ آبی نیز از لاجورد و سیاه از اکسید مس و یا خاکه زغال تهیه می شده است.
بر روی لایه رنگی یک لیه ملاط آهک بدون رنگ کشیده می شد و سپس نقش مورد نظر ، که بر کاغذ و یا پوست طراحی شده بود بر روی سطح دیوار گرده می شد.
پس از طرح اندازی بر روی آستر خیس آهکی توسط کاردک های مخصوص آهک سطح بریده می شده و به سطح آهک رنگی زیرین می رسد.


نقوش آهکبری دوره زندیه:
نقش ا جرا شده در آهکبری زندیه بیشتر ترنج هایی را شامل می شود که در دوره صفوی نیز کاربرد فراوانی داشته است.
شکل این ترنج ها گاهی شبیه به سرو معروف شیرازی می شود و گاهی شبیه گلدانی است که نقوش اسلیمی را در خود جای داده است . حاشیه آهکبری ها نیز تزئینات ساده ای دارد که شکل آن در دوره های بعد عوض شده است . در دوره قاجاریه بعضی از نقوش آهکبری سطح نیز دستخوش تغییراتی گردیده است.
در دوره ای که کاخ کریمخانی به زندان تبدیل شد بر روی تمام آهکبری های در طول قریب به چهل سال لایه هایی از آهک بصورت پیاپی بر روی هم قرار گرفت.
نقوش اهکبری زندیه در دوره مرمت حمام کاخ از زیر حدودی 10 لایه آهکی بیرون آورده شده است.
























نویسنده: هیما گرمیانی
گزارش تخلف
بعدی